Tuy đã chuyển sang thị trường, hội nhập quốc tế, thu hút nhiều FDI, gia nhập WTO, tự do hóa thương mại, nhưng nền kinh tế nước ta chưa tiến bộ nhiều về năng suất, chất lượng, hiệu quả, sức cạnh tranh. Nền kinh tế về cơ bản vẫn là kinh tế gia công, bán tài nguyên, nhập công nghệ mà phần lớn là công nghệ cấp thấp từ nước ngoài, chưa phát huy được năng lực KH&CN quốc gia, năng lực trí tuệ của dân tộc. FDI nhiều và tăng nhanh mà không theo đúng định hướng, không chọn lọc nên đã đưa lại những kết quả không mong muốn. Chính sự lãng phí vốn và tài nguyên, không dựa nhiều vào nguồn lực trí tuệ, không được quản trị tốt đã dẫn đến những bất ổn và suy giảm kinh tế nghiêm trọng những năm gần đây và hiện nay. So với các nước, vùng lãnh thổ có nền kinh tế với xuất phát điểm tương tự như ta khi mới thống nhất, sau 30 năm đã phát triển vượt lên hiện đại hóa và có khoảng cách khá xa nước ta như Hàn Quốc, Đài Loan, Singapore... càng cho thấy ta bị tụt hậu trong phát triển kinh tế như thế nào.

Đại hội 6 của Đảng đã xác định chuyển sang phát triển kinh tế thị trường, hội nhập vào nền kinh tế toàn cầu, không rập theo mô hình công nghiệp hóa kiểu cũ mà vận dụng những thành tựu mới của KH&CN để đi tắt, rút ngắn, thực hiện công nghiệp hóa - hiện đại hóa dựa vào KH&CN, gắn với phát triển kinh tế tri thức (KTTT). Nền KTTT là nền kinh tế sử dụng có hiệu quả tri thức cho sự phát triển bao gồm truy cập, khai thác kho tri thức toàn cầu đồng thời sáng tạo tri thức mới cho nhu cầu của riêng mình. Hội nhập vào nền KTTT toàn cầu là cơ hội cho nước ta nắm bắt, vận dụng tri thức và công nghệ mới để đẩy nhanh và rút ngắn quá trình công nghiệp hóa. Nếu không theo hướng KTTT thì chỉ bị thua thiệt.

Theo xếp hạng của ngân hàng thế giới (WB) thì chỉ số KTTT Việt Nam năm 2012 xếp thứ 104/146 nước và lãnh thổ, tăng được 9 bậc so với năm 2000, thuộc nhóm trung bình thấp. Trong 4 trụ cột thì thể chế và môi trường kinh doanh là kém nhất, công nghệ thông tin khá nhất. Xét theo ba giai đoạn phát triển các nền kinh tế thì Việt Nam vẫn đang trong giai đoạn 1, trong khi Philippines đang chuyển từ giai đoạn 1 sang giai đoạn 2; Indonesia, Thái Lan, Malaysia, Trung Quốc đang ở giai đoạn 2. Chỉ số sáng tạo toàn cầu đánh giá toàn diện về trình độ sáng tạo/đổi mới cho thấy, năm 2011 Việt Nam đứng thứ 51/125 nước. Tuy nhiên, đến năm 2012 lại tụt xuống mức 76/141 nước và đó chỉ là nói về năng lực KH&CN, chưa nói đến ứng dụng vào nền kinh tế.

Theo GS. Đặng Hữu, nguyên bộ trưởng Bộ KH&CN, nguyên trưởng ban khoa giáo trung ương, viện sĩ hàn lâm CHLB Nga, thì để phát triển KTTT, nước ta có thể vận dụng kinh nghiệm phát triển KTTT trên thế giới, nhất là các nền kinh tế mới nổi, kinh nghiệm đi tắt rút ngắn, lồng ghép công nghiệp hóa với tri thức hóa, tri thức hóa nông nghiệp, nông thôn. Phát triển KTTT vừa nhằm mục tiêu lâu dài là dân giàu, nước mạnh, dân chủ, công bằng, văn minh, vừa giải quyết những vấn đề trước mắt như xóa đói giảm nghèo, việc làm, phát triển nông thôn, cũng như đối phó với các vấn đề biến đổi khí hậu, khan hiếm năng lượng. Cấp bách nhất hiện nay là cần chặn đứng ngay xu thế công nghiệp hóa ào ạt quy mô lớn đang làm gia tăng nạn ô nhiễm môi trường, cạn kiệt tài nguyên, lại còn gây cản trở làm chậm quá trình đổi mới công nghệ như nhiều nước đã và đang gặp phải; trong khi tài sản quý giá nhất là vốn tri thức lại không được đầu tư và không phát huy. Xu thế phát triển KTTT nước ta phải theo hướng bao trùm, tạo sự công bằng gắn kết xã hội, đồng thời hài hòa với thiên nhiên.