Trong các chuyến công tác xuôi ngược qua huyện Chi Lăng, tỉnh Lạng Sơn, ai cũng biết cây na được trồng trên các thung lũng và sườn núi đá cao, khi vào mùa quả na chín, mọi người đều nghé lại để được thưởng thức hương vị thơm ngon quả na xứ Lạng, vừa mua về làm quà. Nhưng để có được thành quả hôm nay ít ai biết được người trồng na huyện Chi lăng đã phải dày công lao động, nhọc nhằm vật lộn trên từng sườn núi đá như thế nào. Chúng tôi đã có 1 ngày làm việc với phòng Nông nghiệp và Phát triển nông thôn và lãnh đạo một số xã và người trồng na ở huyện Chi Lăng, để tìm hiểu về cây na, hướng làm giàu của người trồng na.
Vùng trồng na huyện Chi Lăng có địa hình núi tựa vào núi, tạo thành thung lũng lớp lớp chạy dài, nhưng núi vươn cao đến đâu, cây na được trồng đến đó. Huyện Chi Lăng có 83% là người dân tộc Nùng, cây na được trồng chủ yếu ở 5 xã và thị trấn gồm : Xã Chi Lăng, thị trấn Chi Lăng, thị trấn Đồng Mỏ, xã Quang Lang và xã Mai Sao, trên các dãy núi đá Cai Kinh lởm chởm, dựng đứng tạo nên địa thế hiểm trở của cửa ải Chi Lăng huyền thoại, gồm các dãy núi Hàm Quỷ, núi Phượng Hoàng, núi Kỳ Lân, núi Mã Yên.., thuộc vùng cung Bắc sơn có nhiều sườn núi dốc đứng với độ cao trên 400m, nơi đây vốn được coi là “ải hiểm tựa lên trời” với danh truyền “thập nhân khứ, nhất nhân hoàn” (10 người đến, chỉ có một người quay trở về). Nhưng với sự cần cù lao động, cây na “ đã trèo” lên núi đá, ngự trị trên vùng núi đá và trở thành cây trồng chính, cây hàng hóa mũi nhọn của huyện Chi Lăng, cây xóa đói giảm nghèo của người dân nơi đây.
Cây na được hình thành và phát triển trong điều kiện từ cái khó ló cái khôn và người dân Chi Lăng đã biến cái khó thành nội lực phát triển. Vì thiếu đất canh tác, do điều kiện họ cùng phải nhau sống và chấp nhận trên vùng núi hiểm trở này và họ đã thay đổi quan niệm sống, vác đất lên núi đá và trồng thử nghiệm một số cây trồng trên núi đá, ban đầu chỉ có một số hộ dân thử trồng cây na, lấy giống từ huyện Hòa Đức Hà Nội lên, nhưng thử nghiệm đó đã trở thành một phát minh của người nông dân, cây na đặc biệt thích ứng với vùng núi đá ở đây, vì thế nhà nhà đua nhau trồng cây na, diện tích ngày càng mở rộng, từ vạt núi này sang vạt núi khác, năm 1997 từ 500 ha đến năm 2013 tăng lên đến hơn 1.000 ha
Ước tính năm 2014 diện tích trồng cây na khoảng 1.300 ha, mỗi ha na cho thu nhập bình quân 70 triệu đồng, cao gấp 2 - 3 lần so với trồng ngô, điểm hình có gia đình ông Nông Văn Lợi, trồng 5000 gốc na, thuê 40 người chuyên thu hái thu nhập 1,5 tỷ đồng/ vụ, khoảng 40% hộ trồng na của huyện có thu nhập 100 triệu đồng / vụ. Kết thúc vụ na năm 2014 toàn huyện thu nhập gần 100 tỷ đồng cho người trồng na.
Hiện nay huyện Chi Lăng trở thành vùng trồng na lớn nhất các tỉnh miền núi phía Bắc, biến cây na thành nội lực của huyện để phát triển, trong tương lai tỉnh Lang Sơn phấn đấu đưa cây na trở thành cây trồng có thế mạnh, đem lại hiệu quả kinh tế cùng với những cây trồng mũi nhọn của tỉnh gồm quýt, hồng, đào, hồi, nhãn.
Đâu là điểm xuất phát để người dân Chi lăng thóat nghèo và đang làm giàu từ cây na như ngày hôm nay. Làm việc với Tiến sỹ Lường Đăng ninh, Giám đốc Sở Khoa học và Công nghệ tỉnh Lạng Sơn, kỹ sư Lương Thành Chung, Phó trưởng phòng Nông nghiệp và Phát triển Nông thôn huyện Chi Lăng và lãnh đạo thị trấn Đồng Mỏ, trực tiếp gặp gỡ người dân trồng na chúng tôi thấy ai ai cũng háo hức đua nhau làm giàu, nhưng tựu chung lại đó nhà khoa học và người dân đã chủ động áp dụng tiến bộ KH&CN.
Tạo tán đốn cành cho cây na: Khi những vườn na già cỗi, cho năng suất thấp, người dân đã mạnh dạn nghiên cứu phương pháp tạo tán, đốn ngọn, tỉa cành và thụ phấn cây na bằng tay, trực tiếp học hỏi kỹ thuật rồi tập huấn cho bà con. Ban đầu, mọi người ngạc nhiên vì tạo tán, đốn cắt cụt ngọn cho cây na thấp ngang đầu người, tỉa cành và thụ phấn bằng tay theo truyền thống chưa từng ai làm, chưa có sách nào hướng dẫn.
Để thụ phấn cho cây na bằng tay, người trồng na đã cầm xi lanh đến từng nhụy hoa, lấy phấn từ những nhụy hoa to, tỷ mỷ đến từng nhụy hoa khác để thụ phấn. Kết quả, phương pháp đốn ngọn tỉa cành và thụ phấn nhân tạo đã đem lại tỷ lệ đậu quả đạt trên 98 %, năng suất cao hơn, quả na chín sớm, dễ bán; cây thấp nên việc phun thuốc trừ sâu và thu hái thuận lợi hơn.
Sáng tạo ra ròng rọc để vận chuyển na xuống núi, chuyển phân lên núi: Khi đến mùa quả chín trăn trở vì tính rủi ro cao của người nông dân, người dân đã sáng tạo ra ròng rọc để tải na từ trên núi xuống. Trung bình chỉ mất từ 4 đến 5 phút là cả gánh na nặng đã được đưa xuống núi. Một công đôi việc, đến mùa chăm sóc cây, ròng rọc lại làm nhiệm vụ tời phân bón lên trên các dãy núi. Đã có ròng rọc đỡ một phần vận chuyển nặng nhọc trên vai trong mùa thu hái, nhưng chúng tôi cảm nhận rất rõ sự nhọc nhằn vất vả qua gương mặt, quần áo ướt đẫm mồi hôi của họ. Trong mùa thu hoạch na từ tháng 7 đến tháng 9 người dân lên núi hái na từ 5 giờ sáng, thường đến 8, 9 giờ thì vận chuyển na xuống núi, vất vả là vậy nhưng na thu hoạch đến đâu, có người thu mua, phân loại ngay tại chỗ và vận chuyển đi các tỉnh, thành phố như Hà Nội, Hải Phóng, Thái Nguyên, Nam Định, Phú Thọ… các tỉnh miền núi ngay trong ngày.
Chủ trì thực hiện dự án khoa học “Tạo lập, quản lý và phát triển nhãn hiệu chứng nhận “Na Chi Lăng” cho sản phẩm na quả của huyện Chi Lăng, tỉnh Lạng Sơn” nhằm duy trì, phát triển thị trường bền vững, bảo vệ quyền lợi của người sản xuất, người tiêu dùng. Dự án thành công đã và đang góp phần xây dựng và bảo vệ thương hiệu na của địa phương, từ đó liên kết các hộ sản xuất, kinh doanh cùng xây dựng, bảo vệ sản phẩm đặc sản, xây dựng vùng trồng na phát triển bền vững, góp phần chuyển dịch cơ cấu kinh tế nói chung và xây dựng nông thôn mới tại huyện Chi Lăng nói riêng.
Nhãn hiệu na Chi Lăng có được thành quả trên là cả quá trình kết hợp nhiều yếu tố, khi đã xác định được thế mạnh của huyện, các cấp chính quyền và người dân đã luôn chủ động áp dụng tiến bộ KH&CN, thông qua các giai đoạn phát triển của cây na, để tạo ra quả na to, đều nhau và có chất lượng tốt, biết khai thác lợi thế thông qua việc giới thiệu sản phẩm gắn với nhãn hiệu./.